Сөз арасында жай ғана жемқорлық деп аталатын құбылыс барлық реформалардың тамырына балта шапқанда, оның себебін, қарсы шараларын білу қажет. Сыбайлас жемқорлық деген не? Сыбайлас жемқорлық түсінігіне құқықтық құжаттарда былайша анықтама берілген: «Сыбайлас жемқорлық – мемлекеттік органдар қызметкерлерінің өзінің қызметтік жағдайын материалдық немесе мүліктік мақ-сатта, заңсыз жеке пайда табу мақ-сатында пайдаланатын әлеуметтік құбылыс». Шын мәнінде, сыбайлас жемқорлық – бұл лауазымды тұлғаның өзінің әкімшілік өкілеттіктері мен құқықтарын заңға және этикаға қайшы, жеке басының пай-дасы үшін пайдалануы.
Экономист Бердхеннің айтуынша, жемқорлық макроэкономикалық даму көрсеткішіне ең үлкен теріс толқын әкелетін фактор болып табылады. Оның сыртқы түрі әртүрлі болуы мүмкін.
Сыбайлас жемқорлықтың бастауы қайда?
Оның пайда болу себептерін анықтау, сыбайлас жемқорлықпен күресудің тиімді жолдарын табу үшін мамандар, түрлі институттар, халықаралық ұйымдар, жүздеген, мыңдаған зерттеулер жүргізді. Арнайы рейтингтер жасалып, әртүрлі көрсеткіштер мен сандар жазылған кестелер жасалды. Тіпті сыбайлас жемқорлықтың әртүрлі формаларының формулалары да әзірленді. Әзірге барлық халықтар үшін қол жетімді күрестің жалғыз шешімі жоқ.
Осы жерде сыбайлас жемқорлықтың түпкі себептеріне тоқталайық.
Зерттеушілер сыбайлас жемқорлықтың негізгі себебі ретінде төрт факторды атап көрсетеді.
Біріншісі – экономикалық себептер. Бұл туралы құрметті президентіміз өз баяндамаларында талай рет айтқан болатын. Сыбайлас жемқорлықтың бұл түрі әлеуметтік-экономикалық өмірді тікелей әкімшілік әдістермен басқаруға ұмтылатын биліктің және бюрократияның жоғары лауазымы бар мемлекет жағдайында дамиды. Экономикалық қызметке әртүрлі шектеулер, лауазымды тұлғалардың рұқсат беру немесе тыйым салу бойынша кең, бақыланбайтын, шектеусіз өкілеттіктері сыбайлас жемқорлыққа негіз жасайды.
Осыған байланысты кейбір ауқатты бизнесмендер өздерінің кірістерін арттырып, бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізу үшін мемлекеттік қызметкерлерге пара беруге тырысады.
Екіншісі – заңды себептер. Сыбайлас жемқорлықтың дамуы заңдардың сапасына байланысты. Жетілмеген заңдар жұмыс істемейді, ал кейбір орындаушылар мұны пайдаланады.
Үшіншісі – институционалдық себептер, оған ең алдымен мемлекеттік басқару жүйесіндегі ақаулар, демократиялық институттардың әлсіздігі жатады, соның салд-арынан үкімет қызметі жабық немесе азаматтық бақылаудан босатылады.
Төртінші – әлеуметтік себептер немесе қоғамдағы орта, халықтың құқықтық білімі, мәдениет деңгейі, руханият, ұйымшылдық және қоғамдық белсенділік сияқты факторлар. Бұдан шығатын қорытынды: сыбайлас жемқорлықты тудыратын факторлар осы құбылыс өмір сүріп жатқан қоғам жасаған жүйенің сау емес өмір сүруінен көрінеді.
Шырын МӘУЛЕНОВА —
Шардара аудандық
санитариялық -эпидемиологиялық
бақылау басқармасының бас маманы
Экономист Бердхеннің айтуынша, жемқорлық макроэкономикалық даму көрсеткішіне ең үлкен теріс толқын әкелетін фактор болып табылады. Оның сыртқы түрі әртүрлі болуы мүмкін.
Сыбайлас жемқорлықтың бастауы қайда?
Оның пайда болу себептерін анықтау, сыбайлас жемқорлықпен күресудің тиімді жолдарын табу үшін мамандар, түрлі институттар, халықаралық ұйымдар, жүздеген, мыңдаған зерттеулер жүргізді. Арнайы рейтингтер жасалып, әртүрлі көрсеткіштер мен сандар жазылған кестелер жасалды. Тіпті сыбайлас жемқорлықтың әртүрлі формаларының формулалары да әзірленді. Әзірге барлық халықтар үшін қол жетімді күрестің жалғыз шешімі жоқ.
Осы жерде сыбайлас жемқорлықтың түпкі себептеріне тоқталайық.
Зерттеушілер сыбайлас жемқорлықтың негізгі себебі ретінде төрт факторды атап көрсетеді.
Біріншісі – экономикалық себептер. Бұл туралы құрметті президентіміз өз баяндамаларында талай рет айтқан болатын. Сыбайлас жемқорлықтың бұл түрі әлеуметтік-экономикалық өмірді тікелей әкімшілік әдістермен басқаруға ұмтылатын биліктің және бюрократияның жоғары лауазымы бар мемлекет жағдайында дамиды. Экономикалық қызметке әртүрлі шектеулер, лауазымды тұлғалардың рұқсат беру немесе тыйым салу бойынша кең, бақыланбайтын, шектеусіз өкілеттіктері сыбайлас жемқорлыққа негіз жасайды.
Осыған байланысты кейбір ауқатты бизнесмендер өздерінің кірістерін арттырып, бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізу үшін мемлекеттік қызметкерлерге пара беруге тырысады.
Екіншісі – заңды себептер. Сыбайлас жемқорлықтың дамуы заңдардың сапасына байланысты. Жетілмеген заңдар жұмыс істемейді, ал кейбір орындаушылар мұны пайдаланады.
Үшіншісі – институционалдық себептер, оған ең алдымен мемлекеттік басқару жүйесіндегі ақаулар, демократиялық институттардың әлсіздігі жатады, соның салд-арынан үкімет қызметі жабық немесе азаматтық бақылаудан босатылады.
Төртінші – әлеуметтік себептер немесе қоғамдағы орта, халықтың құқықтық білімі, мәдениет деңгейі, руханият, ұйымшылдық және қоғамдық белсенділік сияқты факторлар. Бұдан шығатын қорытынды: сыбайлас жемқорлықты тудыратын факторлар осы құбылыс өмір сүріп жатқан қоғам жасаған жүйенің сау емес өмір сүруінен көрінеді.
Шырын МӘУЛЕНОВА —
Шардара аудандық
санитариялық -эпидемиологиялық
бақылау басқармасының бас маманы
