Қасиетті де киелі Шардара өңірі (жалпы Сыр бойы) тарихи деректерге өте бай, әлі де ашылмай жатқан тың деректер көп екендігіне шүбә жоқ. Бастамасы көне тарихи деректерге мол «МҰҢЛЫҚ-ЗАРЛЫҚ» дастаны да осы өңірде жазылғандығы зерттелген. Кезінде Қытай саяхатшысы, жазушы Лу Цзинь ерте ғасырда Оңтүстік өңірді, яғни Ұлы Жібек жолы бойындағы қалаларды аралап «Осы өңірлердің даңқы – мейрамханасы, шарапханасы емес, әйгілі кітапханасымен танылған» деп үлкен теңеу берген. Оған куә – Түркі елінің бесігі Түркістан, Яссы, Отырар, Сауран, Сүткент, Байырқұм, Ұзын ата, Шардара т.б тарихи қалалар мәдениеті мен ілімі. Аталған өңірлердегі батыр, көсем бабалардың, абыз ақсақалдардың тұнып тұрған тарихын ашу ұрпаққа аманат, елге мұра деп айтуға болады.
Сүткент туралы ескі дерек бойынша – орта ғасырлық қала. Түркістан облысындағы Шардара ауданының Сүткент ауылынан шығысқа қарай 3 км жерде, Сырдарияның сол жағалауында орналасқан.
X-XI ғасырлардағы араб және түркі жазба деректерінде Фараб округінің Мауераннахрмен шекарасындағы қала ретінде аталады.
КИЕЛІ СҮТКЕНТ ӨҢІРІНДЕГІ
ТІЛЕУҚАБЫЛ ТАСБОЛАТ
БАБА ТУРАЛЫ 1910 ЖЫЛҒЫ
(Ресей патшалығы кезіндегі)
ДЕРЕКТЕР
Қоңырат тайпасы, Тоқболат руы-ның «Ру басы» болған, өз заманында өзіндік өмір жолы бар, саналы та-рихы бар Тілеуқабыл Тасболат баба-ның деректері «Асыл тас су түбінде шірімейді – толқын болғанда жағаға шығады» (Ел аузынан) демекші, ұр-паққа өнеге ретінде қалады деймін.
Тілеуқабыл Тасболат – Тоқболат руынан, Сырдария бойындағы Сүткент өңіріндегі «Сортөбе» құды-ғында Ру басы (1910 жылғы архивтегі материалда Тлеукабылъ Таспулатъ - родоначальник деп нақты көрсетіл-ген) болған. Ол туралы мәлімет «Ма-териалы по киргизскому землеполь-зованию собранные и разработанные чинами Сырь-дарьинского пересе-ленческого района СЫРДАРЬИН-СКАЯ ОБЛАСТЬ ЧИМКЕНТСКИЙ УЕЗД том ІІ вып 2 . ТАШКЕНТ 1910. Архивте «СЫРЬ-ДАРЬИНСКАЯ ВОЛОСТЬ, Админстративный ауль № 7» деп тіркеліп сақталған. Ол кездегі кирилл әріптері және аудар-масы бойынша (СЫРЬ-ДАРЬИН-СКАЯ ВОЛОСТ – СЫР-ДАРИЯ БОЛЫСТЫҒЫ) - деген мағынаны бе-реді. Аталған материалда Сүткент-тегі Сортөбе құдығы маңында Ру басы Тілеуқабыл Тасболат – сол кез-дегі тіркелген мәліметтерге қара-ғанда (жан басы, дүние-мүлік, мал мен шаруашылық т.б ) өзіндік тарихы бар тұлға. Архивтегі тіркелген 1910 жылғы мәліметтерге қарағанда тір-келген адам саны және дүние-мүлік төмендегідей:
І. «Сортөбеде» тіркелген ер кісі-лердің сандық және жас көрсеткіші
13 жасқа дейінгі ер балалар – 37
14-17 жас аралығы- 7
18-60 жас аралығы- 46
60 жастан жоғары- 5
Жалпы ер азаматтар - 95
ІІ. «Сортөбеде» тіркелген әйел-дердің сандық және жас көрсеткіші
11 жасқа дейінгі қыздар - 22
12-15 жас аралығы - 7
16-55 жас аралығы - 40
55 жастан жоғары - 6
Жалпы әйелдер - 75
Жалпы «Сортөбеде» тіркелген адамдар саны: 170 жан
1910 жылғы Сырдария болысты-ғына қарасты №7 админстрациялық тіркеу.
ІІІ. «Сортөбе» құдығындағы ауыл қыстағының шаруашылық жағдайы
Қыстақ атауы:
Сүткент елді мекені, «Сортөбе» құдығы.
Тайпа: Қоңырат
Ру басы: Тілеуқабыл Тасболат.
Су сапасы: «Сортөбе» құдығы-ның ішуге суы жарамды.
Нақты шаруашылық саны: 19
Мекендеген жері: «Сортөбе» қыс-тағы
Тұрғын үй және құрылыс:
1. Киіз үй - 29
2. Лай қыштан салынған үй - 16
3. Қамыс үй - 8
Жер пайдалану:
1. Суғармалы егіншілік жер - 11,2
2. Суғармалы емес жер - 18,23
3. Аренда жер - 0
4. Покос - 18,23
Мал басы:
1. Жылқы - 425
2. Сиыр - 264
3. Түйе - 693
4. Есек - 27
5. Қой - 9848
6. Ешкі - 3463
Жалпы мал басы: 9848
Шаруашылық саны - 7
Инвентарь - 25
Соқа - 18
Шөп оратын шаруашылық - 34
Өз жерінен шөп орылған аумақ - 46
Орылған шөп - 39.100
Сатып алынған шөп - 7
шаруашылық
Жиналған шөп көлемі - 180000
Құрал-жабдықтау шаруашылығы - 39
Батрак шығыны - 3
Жалпы Ресей патшалығы әр бір қазақ ауылын нақты тіркеп жан салы-ғы мен мал салығын айнытпай алып отырған. Әр ауылдық аймақтарға Бо-лыс сайлап және Ру басы тағайындау арқылы заңды тіркеп отырған. Соның ішінде Сүткент аумағындағы «Сортөбе» құдығы маңындағы ауыл-дың тұрмыс-тіршілігі тіркелген.
Ру басы болған Тілеуқабыл Тасболат 1910 жылы Ресей патша-лығы кезінде өмір сүрген тұлға.
Тасболат келіні – Тілеуқабыл зайыбы ҚҰДАБАЙҚЫЗЫ - АЛТЫН ӘЖЕ
Құдабайқызы Алтын - бұрынғы Оңтүстік Қазақстан облысы, Бөген ауданында туылған. Ақболат руының қызы. Әкесі Кепе – Қозы датқа ұр-пағынан Құдабай деген бидің қызы. Ағасы Құдабайұлы Темір сол өңірде болыстыққа сайланған. Тасболат ба-ба Құдабай бимен құда болып, өзінің ұлы Тілеуқабылға Құдабайқызы Алтынды (ескіше дәстүр бойынша малға таяқ атып) алған. Құдабайқызы Алтын әже 1969 жылы Түркістан облысы, Жетісай ауданының А.Қалыбеков а/о қарасты «Тазабек ата» қорымында жерленген.
ТІЛЕУҚАБЫЛҰЛЫ ҚАЛШАБЕК АТА
Тілеуқабылұлы Қалшабек – бұ-рынғы Оңтүстік Қазақстан облысы, Шардара ауданына қарасты Сүткент елді мекенінде 1905 жылы туылған.
1991 жылы қайтыс болған.
Сүткенттегі «Қаракөл» қорымын-да жерленген.
Қазіргі таңда Тілеуқабыл Тасболат бабадан тараған ұрпақ- тары жөнінде айтар болсақ: Тасболаттан Тілеуқабыл, Итжан та-райды, бауыры Мұсадан ұрпақ жоқ.
Тілеуқабылдан Қалшабек, Қалшабектен Өмірхан (1948 ж. т.), Мамырхан (1951 ж. т.), Өмірханнан Шыңғысхан (1971 ж. т.) , Бауыржан (1972 ж. т.), Бақытжан (1977 ж. т.), Ғалымжан (1984 ж. т.) тарайды. Мамырханның Жақып (1976 ж. т.) атты ұлынан Бекзат, Ерасыл атты немерелері бар. Ал Өмірханның Шыңғысханынан Бақдәулет, Бақытжанынан Нұрқанат, Бауыржанынан Рауан, Ұлан, Ғалымжанынан Елнұр, Әлихан атты немерелері өсіп келеді. Итжаннан Қамыштай, Қамыштай-дан Ілесхан (1968 ж. т.), Ілесханнан Нұржан (1995 ж. т.) туылған. Қазіргі таңда Тілеуқабыл Тасболат әулеті жалғасын тауып немере, шөбере-шөпшектері өсіп баба ұр-пағын жалғастыруда.
Тілеуқабыловтар әулетінен жеке кәсіпкер ТІЛЕУҚАБЫЛ БАУЫРЖАН ӨМІРХАНҰЛЫ Сүткенттегі «ҚАРАКӨЛ» қорымына 300 түптен аса жеміс көшет-ағашын (алма, өрік, шие т.б) демеушілік жасап, өз қаражатына алып бергенін айта кеткеніміз абзал. Қазіргі таңда жеміс ағаштарын САНСЫЗБАЙ ДҮЙСЕНБАЙҰЛЫ баптап-суғарып қарауда.
Сонымен қатар, биылғы 14.04.2024 жылы ТІЛЕУҚАБЫЛОВТАР әулеті БАУЫРЖАН ӨМІРХАНҰЛЫНЫҢ басшылығымен «ҚАРАКӨЛ» қоры-мында жатқан әруақтарға құран бағыштап, ТІЛЕУҚАБЫЛ БАБАҒА АРНАП құлпытас белгі қойып, елге құдайы ас берді.
Тарихы терең Сүткент ауылында осындай бір елге басшы болған ұла-ғатты жанның болғанын өсер ұрпақ еске алып, біле жүрсін деген оймен жазуды жөн көрдік.
Р.АМАНЖОЛҚЫЗЫ–
ҚР Журналистер Одағының мүшесі
Сүткент туралы ескі дерек бойынша – орта ғасырлық қала. Түркістан облысындағы Шардара ауданының Сүткент ауылынан шығысқа қарай 3 км жерде, Сырдарияның сол жағалауында орналасқан.
X-XI ғасырлардағы араб және түркі жазба деректерінде Фараб округінің Мауераннахрмен шекарасындағы қала ретінде аталады.
КИЕЛІ СҮТКЕНТ ӨҢІРІНДЕГІ
ТІЛЕУҚАБЫЛ ТАСБОЛАТ
БАБА ТУРАЛЫ 1910 ЖЫЛҒЫ
(Ресей патшалығы кезіндегі)
ДЕРЕКТЕР
Қоңырат тайпасы, Тоқболат руы-ның «Ру басы» болған, өз заманында өзіндік өмір жолы бар, саналы та-рихы бар Тілеуқабыл Тасболат баба-ның деректері «Асыл тас су түбінде шірімейді – толқын болғанда жағаға шығады» (Ел аузынан) демекші, ұр-паққа өнеге ретінде қалады деймін.
Тілеуқабыл Тасболат – Тоқболат руынан, Сырдария бойындағы Сүткент өңіріндегі «Сортөбе» құды-ғында Ру басы (1910 жылғы архивтегі материалда Тлеукабылъ Таспулатъ - родоначальник деп нақты көрсетіл-ген) болған. Ол туралы мәлімет «Ма-териалы по киргизскому землеполь-зованию собранные и разработанные чинами Сырь-дарьинского пересе-ленческого района СЫРДАРЬИН-СКАЯ ОБЛАСТЬ ЧИМКЕНТСКИЙ УЕЗД том ІІ вып 2 . ТАШКЕНТ 1910. Архивте «СЫРЬ-ДАРЬИНСКАЯ ВОЛОСТЬ, Админстративный ауль № 7» деп тіркеліп сақталған. Ол кездегі кирилл әріптері және аудар-масы бойынша (СЫРЬ-ДАРЬИН-СКАЯ ВОЛОСТ – СЫР-ДАРИЯ БОЛЫСТЫҒЫ) - деген мағынаны бе-реді. Аталған материалда Сүткент-тегі Сортөбе құдығы маңында Ру басы Тілеуқабыл Тасболат – сол кез-дегі тіркелген мәліметтерге қара-ғанда (жан басы, дүние-мүлік, мал мен шаруашылық т.б ) өзіндік тарихы бар тұлға. Архивтегі тіркелген 1910 жылғы мәліметтерге қарағанда тір-келген адам саны және дүние-мүлік төмендегідей:
І. «Сортөбеде» тіркелген ер кісі-лердің сандық және жас көрсеткіші
13 жасқа дейінгі ер балалар – 37
14-17 жас аралығы- 7
18-60 жас аралығы- 46
60 жастан жоғары- 5
Жалпы ер азаматтар - 95
ІІ. «Сортөбеде» тіркелген әйел-дердің сандық және жас көрсеткіші
11 жасқа дейінгі қыздар - 22
12-15 жас аралығы - 7
16-55 жас аралығы - 40
55 жастан жоғары - 6
Жалпы әйелдер - 75
Жалпы «Сортөбеде» тіркелген адамдар саны: 170 жан
1910 жылғы Сырдария болысты-ғына қарасты №7 админстрациялық тіркеу.
ІІІ. «Сортөбе» құдығындағы ауыл қыстағының шаруашылық жағдайы
Қыстақ атауы:
Сүткент елді мекені, «Сортөбе» құдығы.
Тайпа: Қоңырат
Ру басы: Тілеуқабыл Тасболат.
Су сапасы: «Сортөбе» құдығы-ның ішуге суы жарамды.
Нақты шаруашылық саны: 19
Мекендеген жері: «Сортөбе» қыс-тағы
Тұрғын үй және құрылыс:
1. Киіз үй - 29
2. Лай қыштан салынған үй - 16
3. Қамыс үй - 8
Жер пайдалану:
1. Суғармалы егіншілік жер - 11,2
2. Суғармалы емес жер - 18,23
3. Аренда жер - 0
4. Покос - 18,23
Мал басы:
1. Жылқы - 425
2. Сиыр - 264
3. Түйе - 693
4. Есек - 27
5. Қой - 9848
6. Ешкі - 3463
Жалпы мал басы: 9848
Шаруашылық саны - 7
Инвентарь - 25
Соқа - 18
Шөп оратын шаруашылық - 34
Өз жерінен шөп орылған аумақ - 46
Орылған шөп - 39.100
Сатып алынған шөп - 7
шаруашылық
Жиналған шөп көлемі - 180000
Құрал-жабдықтау шаруашылығы - 39
Батрак шығыны - 3
Жалпы Ресей патшалығы әр бір қазақ ауылын нақты тіркеп жан салы-ғы мен мал салығын айнытпай алып отырған. Әр ауылдық аймақтарға Бо-лыс сайлап және Ру басы тағайындау арқылы заңды тіркеп отырған. Соның ішінде Сүткент аумағындағы «Сортөбе» құдығы маңындағы ауыл-дың тұрмыс-тіршілігі тіркелген.
Ру басы болған Тілеуқабыл Тасболат 1910 жылы Ресей патша-лығы кезінде өмір сүрген тұлға.
Тасболат келіні – Тілеуқабыл зайыбы ҚҰДАБАЙҚЫЗЫ - АЛТЫН ӘЖЕ
Құдабайқызы Алтын - бұрынғы Оңтүстік Қазақстан облысы, Бөген ауданында туылған. Ақболат руының қызы. Әкесі Кепе – Қозы датқа ұр-пағынан Құдабай деген бидің қызы. Ағасы Құдабайұлы Темір сол өңірде болыстыққа сайланған. Тасболат ба-ба Құдабай бимен құда болып, өзінің ұлы Тілеуқабылға Құдабайқызы Алтынды (ескіше дәстүр бойынша малға таяқ атып) алған. Құдабайқызы Алтын әже 1969 жылы Түркістан облысы, Жетісай ауданының А.Қалыбеков а/о қарасты «Тазабек ата» қорымында жерленген.
ТІЛЕУҚАБЫЛҰЛЫ ҚАЛШАБЕК АТА
Тілеуқабылұлы Қалшабек – бұ-рынғы Оңтүстік Қазақстан облысы, Шардара ауданына қарасты Сүткент елді мекенінде 1905 жылы туылған.
1991 жылы қайтыс болған.
Сүткенттегі «Қаракөл» қорымын-да жерленген.
Қазіргі таңда Тілеуқабыл Тасболат бабадан тараған ұрпақ- тары жөнінде айтар болсақ: Тасболаттан Тілеуқабыл, Итжан та-райды, бауыры Мұсадан ұрпақ жоқ.
Тілеуқабылдан Қалшабек, Қалшабектен Өмірхан (1948 ж. т.), Мамырхан (1951 ж. т.), Өмірханнан Шыңғысхан (1971 ж. т.) , Бауыржан (1972 ж. т.), Бақытжан (1977 ж. т.), Ғалымжан (1984 ж. т.) тарайды. Мамырханның Жақып (1976 ж. т.) атты ұлынан Бекзат, Ерасыл атты немерелері бар. Ал Өмірханның Шыңғысханынан Бақдәулет, Бақытжанынан Нұрқанат, Бауыржанынан Рауан, Ұлан, Ғалымжанынан Елнұр, Әлихан атты немерелері өсіп келеді. Итжаннан Қамыштай, Қамыштай-дан Ілесхан (1968 ж. т.), Ілесханнан Нұржан (1995 ж. т.) туылған. Қазіргі таңда Тілеуқабыл Тасболат әулеті жалғасын тауып немере, шөбере-шөпшектері өсіп баба ұр-пағын жалғастыруда.
Тілеуқабыловтар әулетінен жеке кәсіпкер ТІЛЕУҚАБЫЛ БАУЫРЖАН ӨМІРХАНҰЛЫ Сүткенттегі «ҚАРАКӨЛ» қорымына 300 түптен аса жеміс көшет-ағашын (алма, өрік, шие т.б) демеушілік жасап, өз қаражатына алып бергенін айта кеткеніміз абзал. Қазіргі таңда жеміс ағаштарын САНСЫЗБАЙ ДҮЙСЕНБАЙҰЛЫ баптап-суғарып қарауда.
Сонымен қатар, биылғы 14.04.2024 жылы ТІЛЕУҚАБЫЛОВТАР әулеті БАУЫРЖАН ӨМІРХАНҰЛЫНЫҢ басшылығымен «ҚАРАКӨЛ» қоры-мында жатқан әруақтарға құран бағыштап, ТІЛЕУҚАБЫЛ БАБАҒА АРНАП құлпытас белгі қойып, елге құдайы ас берді.
Тарихы терең Сүткент ауылында осындай бір елге басшы болған ұла-ғатты жанның болғанын өсер ұрпақ еске алып, біле жүрсін деген оймен жазуды жөн көрдік.
Р.АМАНЖОЛҚЫЗЫ–
ҚР Журналистер Одағының мүшесі
